Ευχαριστώ κύριε πρόεδρε, και Ευχαριστω το Ιδρυμα Hanns Seidel και τον Κύκλο για την ευκαιρία που μου δίνουν να παρουσιάσω σήμερα σκέψεις που αποτελούν το κέντρο του πολιτικού προβληματισμου στην Τουρκία για πολλές δεκαετίες.
Επιτρέψτε μου να προσθέσω στις ευχαριστίες και μια ακόμα προσωπική αναφορά στο χώρο που μας φιλοξενεί σήμερα, στο Ινστιτούτο Γκαίτε, που το συνδυάζω πάντα με την αντισταση στην δικτατορία. Εχω λοιπον καθήκον να αναφερθώ στην μνημη του Γιοχάνες Βάϊσερτ, του τότε διευθυντή του Ινστιτούτου και την ουστασιστικη συμπαρασταση του στην δράση μας κατα της δικτατορίας Με τον Γιοχάνες , διακεκριμένο ελληνιστή, συναντηθήκαμε ξανά στην Κωνσταντινούπολη, εγώ ως ανταποκριτής του Αθηναϊκού Πρακτορείου και αυτός ως διευθυντής του Ινστιτούτου, οπου αφησε μια εξίσου σημαντική παρακαταθήκη την ουσιαστικη συμβολή του στην οργανωση του σημερα καθιερωμενου πλέον και αναγνωρισμένου διεθνώς θεσμού της ΜΠΙΕΝΆΛΕ της Κωνσταντινούπολης .
Το θέμα των σχέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Τουρκία δεν είναι θέμα πολιτικό ή εστω γεωπολικο, ακόμα περισσότερο δεν είναι ζήτημα διπλωματικής δραστηριότητες και διαπραγματευτικής στρατηγικης .
Ειναι γενικότερο πολιτισμικό θέμα , είναι γενικότερο θέμα ταυτοτήτων, και του τρόπου που και οι δυο πλευρες προσλαμβάνουν τις έννοιες που προσδιορίζουν αυτη την τη συζήτηση.
Υπαρχει καποια σχεση στον τροπο που οι εννοιες αυτες αλλαζουν και στις δυο πλευρες της εξισωσης; Οι εννοιες αυτες μεταλασονται αλληλοεπεηραζόμενες ? . Η αλλαγη της μιας πλευρας προκαλεί αλλαγές στη άλλη, αλλα δεν μεταβαλλονται ομοιομορφα, η έστω ταυτόχρονα
Για πολλούς αιώνες η αντιπαλότητα της ευρωπαϊκής με την τουρκική ταυτότητα αποτελουσε το κυρίαρχο στοιχείο της ιστορίας, Ο Τούρκος the Turk ll Turco -ένα όνομα που χρησιμοποιείται περισσότερο στη χριστιανική Δύση και λιγότερο στην οθωμανική επικράτεια- είναι ο αντίπαλος της χριστιανοσύνης Είναι ο πόλος γύρω από τον οποίο συγκροτείται η ιδεα της Ευρώπης Η αντιπαλοτητα προς τον “άπιστο” Μουσουλμάνο , έννοια που κυριαρχει στη καθολική κυρίως Ευρώπη, οργανωνει κατα καποιο τρόπο την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Αλλα και αργότερα, στην Ευρωπη του διαφωτισμού η έννοια κυριαρχεί -ως συλλογικη φαντασίωση για τη σουλτανική εξουσία στην οθωμανική αυτοκρατορία-, ειναι η έννοια της ανατολικής δεσποτείας. Ο Σουλτανος διαδέχεται έτσι τους βασιλείς των Περσών τον Ξέρξη και τον Δαρειο και αναβιωνει τη ρομαντική νεοκλασική πρόσληψη της ιστορίας , ‘οπου η δημοκρατία των Αθηνών σώζει την ελευθερία και την ανθρωποτητα, σε ηρωικές μάχες που τιμώνται ακόμα .
Η σύγκρουση του ελληνικού κράτους με την οθωμανική δεσποτεία γινεται έτσι μια ευκολη εκλαΐκευση των πολύπλοκων εξελίξεων που χαρακτηρίζουν την οθωμανική μεταρρύθμιση ΤΑΝΖΙΜΆΤ και την περίοδο της νεωτερικότητας, αλλα και της διάλυσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ετσι ένα πολύ ισχυρό Πανευρωπαϊκό κίνημα φιλελληνισμού βλέπει την μαχη του Πετα ως συνεχεια της μάχης των Αθηναίων εναντίον του Ξέρξη .
Όλα αυτά συνιστούσαν μέχρι τώρα τον ακαδημαϊκή συζήτηση. ΟΧΙ πλέον
Η πολύπλοκη κρίση που πλήττει την Ευρώπη σε συνδυασμό με την έξαρση του μεταναστευτικού ζητήματος δίνει πλέον κεντρική θέση στην συζητηση αυτή, Η σχέση ΕΕ Τουρκίας, ειναι πλεον κεντρικό ζήτημα, όσο κι αν προσπαθουμε να το αποφύγουμε .
Δεν θα πρέπει να κανένα τρόπο να υποτιμούμε την επιρροή που έχουν αυτές οι πολιτισμικές διαστάσεις στο πολιτικό γίγνεσθαι Άλλωστε η κριση που συνοδευει το Brexit δεν μας αφήνει κανένα τέτοιο περιθώριο . Αυτο δεν σημαινει οτι οι σχεσεις της ΕΕ με την Τουρκία είναι τό πρώτο θέμα που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί , κάθε αλλο. Αλλα δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι για να φτασουμε σε κάποια σταθερη και λειτουργική οργάνωση της ευρωπαϊκής ηπείρου , θα πρεπει να αντιμετωπίσουμε και αυτο το θέμα .
Η εμπειρία μου στην παρατήρηση στην καταγραφή της των κινήσεων της τουρκικής σκηνης τα τελευταια 30 χρόνια, υπογραμμίζει ότι δεν σημειώθηκαν μονο εντυπωσιακές αλλαγές στην τουρκική σκηνη, αλλά και εντυπωσιακες αλλαγες στη δική μας ερμηνεία και κατανόηση των κινήσεων αυτών Επειδη η δημοσιογραφία ειναι κατα καποιο τροπο άμεση ιστορία είναι μία άσκηση ελέγχου των ορίων μεσα στα οποια μπορει να κινηθει μία διήγηση. Τι μπορεί να γίνει αποδεκτό, ΄τι είναι εκτός ορίων Αξιολογούμε τα δεδομενα με βάση την δυνατότητα μας να επικοινωνήσουμε με το νοητό ακροατήριο μας το καθημερινό πολιτη Το μεγαλύτερο πρόβλημα ενός Ξένου ανταποκριτή – δεν είναι να είναι ενήμερος για το τι συμβαίνει στη χώρα που καλύπτει, όσο να διατηρεί την επαφή του με τον τρεχοντα -στη χωρα- του λόγο.
Συνεπώς με μία έννοια αυτό που συζητάμε σήμερα είναι το πώς θα ενταχθεί η Τουρκία στο νέο Ευρωπαϊκό αφήγημα -για να χρησιμοποιήσουμε τρέχουσες διατυπωσεις- . Αλλα η Τουρκία σήμερα δεν είναι τόσο εύκολη όσο η Τουρκία που εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ και στην άμυνα της Δύσης απέναντι στην Σοβιετική απειλή. Την περιοδο εκεινη η Τουρκία προσλάμβανε την ένταξη της στο ΝΑΤΟ ως μια κινηση αλληλεγγυης της Δυση που αναλάμβανε να προστατεύει την Τουρκία από τον προαιώνιο εχθρό τη Ρωσία ! .
Σήμερα όμως μιλάμε για μια εντελως διαφορετικη Τουρκία Είναι πολύ περισσότερο ισλαμίζουσα, πολύ περισσότερο ανεκτική στις θρησκευτικές δραστηριότητες, έχει χάσει ένα χαρακτηριστικό που ήταν εύκολο να γινει σεβαστο στην Ευρώπη : τον αντικληρικαλισμό, την μαχητική λαικοτητας laicite , βασική κληρονομιά της Γαλλικής επανάστασης που με πολλούς τρόπους μπορούμε να βρούμε ζωντανή στην προηγούμενη Τουρκία, στην Τουρκία που ουσιαστικά διαλύθηκε με την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016
Αυτό είναι το ευκολο. Η σημερινή εξουσία χρησιμοποιεί το Ισλάμ, το χρησιμοποιεί όμως για λόγους πολιτικούς, για λογους δημιουργίας δηλαδή μιας εκλογικής πελατείας και αντιπροσωπευτικής νομιμοποιησης, και το χρησιμοποιεί με τρόπους που μας είναι οικείοι, ακολουθωντας τις διαδρομες του εθνικισμου δημιουργεί ένα είδος Ισλάμο τουρκικής σύνθεσης . Οι κινησεις αυτες πολύ εύκολα μπορεί να πέσουν θύματα απλοποίησεων προς τις οποιες πρέπει η επικοινωνία μας . Δεν θέλουμε να δούμε ότι αυτα δεν συμβαινουν μόνο στην Τουρκία, συμβαίνουν και στις καλύτερες δυτικές δημοκρατίες. Εδω χρειάζεται η προσοχη και η συνειδητη προσπαθεια προσπάθεια να ξεπεράσουμε τις εύκολες απλοποιησεις.
Από την άποψη αυτή θεωρώ ότι η ιδεα της Ευρώπης λειτουργει στην Τουρκία , τροπο ανάλογο με αυτον που λειτουργει και στη Βρετανία . ΕΙναι ευκολο να δημιουργηθει ενα αντιευρωπαικό κίνημα που θα στηριζεται στα λαικιστικά στερεοτυπα των σταυροφοριών και της χριαστιάνικής εχθρότητας προ το Ισλαμ, , αλλα όταν το κινημα αυτο ερχεται αντιμετωπο με τις πραγματικές συνέπειες του κηρυγματος του, καταρρέει
Στην Τουρκία μπορουμε ευκολα να διακρινουμε τους αντιευρωπαιστες , ειναι αλλωστε λιγοι, είναι κινούνται στους εθνικιστικούς κύκλους με αναλογες αντιληψει για την κυριαρχία που εχει ο Μπορις Τζονσον. Και οι φονταμενταλιστές ισλαμιστές που και αυτοί κινούνται στο περιθώριο του ισλαμικου φάσματος .Οι υπόλοιπες δυνάμεις με τον έναν ή τον άλλο τρόπο θα κάνουν ότι είναι δυνατόν για να υπηρετήσουν την Ευρωπαϊκή ιδέα.
Στην Ευρώπη δεν μπορώ να δω ποιοι θα είναι οι σύμμαχοί της ενσωμάτωσης της Τουρκίας στο Ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Η συζήτησή μας γίνεται την επαύριο μιας πολύ μεγάλης απογοήτευσης, απογοητευσης και στην Ευρώπη αλλά απογοήτευσης και στην Τουρκία.
Το ΑΚΠ το Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης στην Τουρκία που υποσχόταν να οργανώσει αποτελεσματικά τις σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, οδηγηθηκε σε εναν αυταρχισμό που δικαίωσε την καχυποψία των πιο ανάλγητων αντιπάλων του Ερντογάν. Πάντα έλεγαν ότι ο Ερντογάν και το κόμμα αυτό χρησιμοποιούν την Ευρώπη και τη δημοκρατία ως όχημα για να πετύχουν τον στόχο του ελέγχου της εξουσίας.
Στην Τουρκία όμως οι δυνάμεις που πιστευουν στην Ευρώπη ζουν τη δική τους απογοήτευση Η απορριψη απο την Ευρωπαϊκής Ένωσης και κυρίως η ωμη και δημόσια εγκατάλειψη καθε προοπτικής ένταξης της Τουρκίας -μετά τον Νικολά Σαρκοζί- , προκάλεσε καταιγιστικές αλλαγές. Και στις δύο πλευρές οι επιλογές που έγιναν, ηταν οδυνηρες και ισως αναπόφευκτες . Η ρητορική Σαρκοζί ισως να ήταν περιττή, αλλά η δυνατοτητα μιας νέας διεύρυνσης πριν αφομοιωθεί η μεγάλη διεύρυνση μετα τον ψυχρό πολεμο δεν ήταν ρεαλιστική. Θα οδηγούσε σε άλλου είδους τραγωδία στην Ευρώπη
Εξίσου μη ρεαλιστικό είναι να περιμένουμε ότι ένας ηγέτης στην Τουρκία, ο Ερντογάν η οποιος αλλος άλλος στη θέση του , θα εφαρμόζει -δίκην μνημονίων- έναν ατελείωτο κατάλογο μεταρρυθμιστικών μέτρων τα οποία προσάρμοσαν την Τουρκία στο Ευρωπαϊκό υπόδειγμα, χωρις κάτι χειροπιαστό ανταλλαγα , χωρίς κάποια ηθικη η αλλη συμπαρασταση από την Ευρωπαϊκή πλευρά. Γιατί θεωρούμε φυσικό τον ρόλο της Ευρωπης στη αποκατασταση της δημοκρατιας στην Ελλάδα τη Ισπανια και τη Πορτογαλία, ενω θερωρο΄θμε ότι η Τουρκία θα εφτασε στον ιδιο στοχο, μαστιγονομενη απο Ευρωπαίους επιθεωρητες που θα υποδεικνυαν πάντα τι μενει ακομα να γινει ?
Αν στην Βρετανία, με επίσης με αυτοκρατορικό παρελθόν, παραχώρηση της κυριαρχίας θέριεψε το Brexit , τι θα μπορούσε να γίνει στην Τουρκία?
Απο τη αλλη όμως καταληγω στο οτι χωρίς την Βρετανία από την Ατλαντική και την Τουρκία από την Ανατολική πλευρα δεν μπορεί να υπάρξει ολοκλήρωση της Ευρώπης. Το σχημα που θα προκυψει χωρίς τη Βρετανία και την Τουρκία, θα είναι μια χριστιανική Ένωση που δεν θα αντιστοιχεί σε καμία από τις αναγκες που με σαφηνεια δειχνει να εχει ό νέος κόσμος που έρχεται
Είμαι επίσης πεπεισμένος και απο την τουρκική μου εμπειρία αλλά και από την τα μαθήματα του Brexit, ότι αυτό δεν είναι κάτι που πρόκειται να συμβεί ή ότι θα συμβεί εύκολα Είναι μία διαδικασία που θα προχωρήσει σε αρκετά στάδια, δεν θα ολοκληρωθεί στον βραχύ χρόνο . ΕΊναι θέμα του μακρου χρόνου.Η περίπτωση της Τουρκίας μπορεί να μας φαίνεται ακόμα δυσκολότερη από τη Βρετανική περίπτωση, λόγω της προϊστορίας στην οποία αναφέρθηκε στην αρχή και του Ισλάμ βεβαίως. Αλλά και πάλι νομίζω ότι θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στο να αναδείξουμε τις πραγματικές ιστορικές διαστάσεις . Η σημερινή Τουρκία αντιστοιχεί στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία Συνεπώς γεωπολιτικά δεν τίθεται κανένα θέμα ταυτότητας ένταξης, μετά τις μεταρρυθμίσεις του λεγόμενου Τανζιμάτ ανήκει επίσης στον Ευρωπαϊκό χώρο της κοσμικότητας secularisme και του κράτους δικαίου, Αλλά το μέγεθος και η στρατηγική της θέση θέτει θέματα που θα πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε σοβαρα.
Άλκης Κούρκουλας, Ομιλία στον “Κύκλο Ιδεών” στις 20.11.2018
